‘Hoe heeft dat nou kunnen gebeuren?’ en ‘hadden we het kunnen voorkomen?’, vroegen ze zich samen af. Achteraf zijn dat vaak de meest gestelde vragen: Bram en z’n collega Nelleke zijn ervaren agenten en ondanks al die ervaring waren ze toch totaal overvallen door de reactie van een omstander tijdens een inbraak. Het lastige was dat hun eigen snelle reactie de inbrekers de gelegenheid gaf te ontsnappen.

’s Nachts werden ze gebeld voor een inbraak en binnen 4 minuten waren ze ter plaatse. Het was duidelijk dat de inbrekers nog binnen waren. Met z’n hoevelen ze waren was nog onduidelijk, maar achteraf bleek dat ze met z’n 3-en waren. Bram en Nelleke kwamen op straat de eigenaar tegen in haar ochtendjas en nog iemand die haar bijstond. Ze renden door naar binnen en lieten direct blijken dat ze er waren. Omdat de elektriciteit uitgezet was door de inbrekers, gebruikten ze hun eigen zaklantaarns. Beiden waren op en top geconcentreerd en zochten snel naar indicaties, ‘waar houden ze zich op?’. Ineens hoorden ze een enorme knal achter het huis en beide renden onmiddellijk naar het geluid toe. Op het moment dat ze naar buiten stapten, hoorden ze iemand wegrennen via de trap, maar de knal had ze even in de war gebracht, ze renden door om te kijken wat daar gebeurde. In de tuin gekomen, zagen ze niks, een vage brandgeur, verder niks. Ze aarzelden even, tot ze een gil hoorden en daarna renden ze terug. De eigenaar van het pand lag op straat, neergeslagen door de man die haar bij binnenkomst nog leek bij te staan. Ondertussen waren de inbrekers gevlogen.

Wat er gebeurd was, begrepen ze pas later. De man bij de voordeur bleek geen toevallige passant en bleek ook niks te maken te hebben met de eigenaar. Toen de  eigenaar ontdekte dat er ingebroken was en de politie had gebeld, ging ze de straat op om te wachten op hulp en al vlot werd ze geholpen door een vriendelijke voorbijganger. Toen de politie kwam, supersnel, dirigeerde ze hen direct naar binnen, omdat ze zeker wist dat ze daar nog waren. De man die haar bijstond wees ook en riep hardop dat ze nog binnen waren: ‘ze zijn nog binnen, ze zijn nog binnen’. Na een minuutje ofzo hoorde de eigenaar ineens een enorme knal en voordat ze doorhad wat er gebeurde kreeg ze een enorme klap van haar hulpje naast haar. Ze viel en was even helemaal van de wereld. Toen ze om zich heen keek, zag ze tegelijkertijd iemand van achter het pand vandaan komen rennen en uit de voordeur. Met z’n 3-en zetten ze het op een lopen, toen de 2 agenten aankwamen waren ze verdwenen.

Hoe kun je professionals nou trainen om oog te hebben voor wat er speelt in spannende situaties, zodat de kansen die er zijn ook waargenomen worden en opgepakt. Vooral als de spanning hoog oploopt zie je dat ook de kans toeneemt dat er fouten gemaakt worden, maar andersom, dus als er weinig spanning is, neemt die kans ook toe. Hoe kan beide nu waar zijn? Om daar licht op te schijnen is het van belang om een beetje te snappen van wat aandacht en emoties doen met ons brein. In het algemeen is het zo dat heftige emoties bijna altijd leiden tot een sterkere concentratie. En die concentratie leidt ertoe dat we onze aandacht focussen op datgene wat er speelt. Eigenlijk zou je het je voor kunnen stellen zoals een zaklantaarn in het donker, het versterkt datgene wat er in het licht van de schijnwerper komt, maar drukt ook weg wat niet in focus is. Bij aandacht speelt dat sterk, hoe meer stress, hoe groter de kans op vertunneling.

Diezelfde vertunneling leidt er overigens toe dat mensen ook veel meer details waarnemen, het is dus ook een groot voordeel. Als je weinig stress hebt, neemt de kans enorm toe dat je een beetje wegdroomt, in breintermen, je ‘default mode’ neemt het over. Je aandacht voor de omgeving verslapt dan en dat zorgt ervoor dat allerlei details je juist ontgaan. Beide toestanden, teveel vertunneling en teveel ontspanning leiden tot fouten. In het eerste geval omdat teveel focus ertoe leidt dat je niet buiten die focus kunt kijken en in het tweede geval omdat belangrijke details niet tot je bewustzijn doordringen, omdat je je aandacht even naar binnen gericht hebt.

Bij het trainen van ‘situational awareness vaardigheden’ zijn dus allerlei thema’s die 1 van beide aandachtstoestanden versterken, onderwerp van aandacht. Vermoeidheid is een bekende, maar ook bijvoorbeeld gebrek aan ervaring (waardoor ‘situational overload’ snel plaatsvindt en hoofden bijzaken onvoldoende uit elkaar worden gehouden) of bijvoorbeeld een sterke plotselinge stressprikkel waardoor je erg schrikt en in een overfocus komt. En omdat concentratie eigenlijk altijd leidt tot meer focus, is communicatie ook van essentieel belang, je ziet samen letterlijk meer dan 1 alleen. Alles wat in de weg zit van een open communicatie maakt de kans op fouten groter, bijvoorbeeld een te sterke hiërarchie.

Nou is het zo dat die specifieke tussentoestand, tussen teveel stress en teveel ontspanning, meetbaar en trainbaar is. Jeff Cooper legt in zijn boek ‘Principles of Personal Defense’ uit dat je eigenlijk in de geel/oranje zone moet zien te blijven en recent onderzoek van bijvoorbeeld Petar Jercic  bevestigt dit. Althans, tot een hartslag van ongeveer 110 zien we dat mensen goede beslissingen blijven nemen, maar daarboven neemt de kwaliteit van beslissingen af. Als je er iets dieper op inzoomt, is het echter niet alleen die hartslag, maar ook de zgn. hartslagvariabiliteit (HRV). Tezamen voorspellen ze of iemand ‘situational aware’ is in een bepaalde situatie of niet.